نقشه استراتژی و اهداف راهبردی دانشگاه دریک افق ۵ ساله
جهت‌گیری کلان سازمان (شامل ماموریت و چشم‌انداز) معمولاً با الفاظ و عباراتی کلی بیان می شوند که ارتباط برقرار کردن افراد و گروه‌ها در لایه‌های زیرین سازمان با آن دشوار است. لذا لازم است که جهت‌گیری ترسیم شده به اهداف قابل سنجش ترجمه شود. مجموعه اهداف راهبردی دانشگاه (حدود ۶۰ هدف) و روابط علّی میان آنها در یک نمودار به نمایش درآمده است که از آن تحت عنوان “نقشه استراتژی” یاد می شود. نقشه استراتژی دانشگاه، حاصل بحث و تبادل نظر اعضای محترم شورای برنامه‌ریزی راهبردی در بیش از ۲۰ جلسه با متوسط زمان سه ساعت است. در این نقشه، بر اساس ماموریت و تصویر مطلوب آینده دانشگاه، اهداف راهبردی در چهار لایه پیامدها، ذینفعان، فرایندها و زیرساخت‌ها مشخص و روابط علی میان آنها ترسیم شده است. نقشه استراتژی نشان میدهد که چه خروجی‌هایی برای کسب رضایت ذینفعان اصلی باید حاصل شود، چه فرایندهایی برای ایجاد این خروجی‌ها باید در نظر گرفته شوند و در نهایت چه زیرساخت‌هایی برای اجرای چنین فرایندهایی مورد نیازند. از طرف دیگر مشخص میکند که رضایت ذینفعان چه پیامدهای مثبتی را برای دانشگاه در پی خواهد داشت. برای توضیح بیشتر لطفا پیوست ۱ را ببینید.
شکل ۲ – نمای کلی نقشه استراتژی دانشگاه
در ادامه شرح مختصری از اهداف در چهار لایه پیامدها، ذینفعان، فرایندها و زیرساخت‌ها ارائه میشود.
الف) اهداف لایه پیامدها
نقشه استراتژی دانشگاه شامل پنج هدف در لایه پیامدها است که در صورت تحقق آنها به هدف غایی “دانشگاه پیشگام، الگوساز و مرجع با بالاترین اعتبار علمی در کشور و منطقه” دست خواهیم یافت. این اهداف عملا در سه دسته قابل تقسیم هستند. دسته اول به رشد و تعالی دانشگاه و سرآمدی آن در حوزه‌های مختلف آموزش، پژوهش، فناوری و اثربخشی اجتماعی مربوط می‌شوند. دسته دوم شامل اهدافی است که خوداتکایی نسبی دانشگاه را از نظر مالی مدنظر قرار می‌دهند؛ و دسته سوم ارتقا و تعالی دانشگاه و دانشگاهیان را در حوزه اخلاق و فرهنگ نشانه گرفته‌اند. اهداف دسته دوم و سوم اگرچه از نوع پیامدی هستند؛ ولی خود به عنوان پشتیبان اهداف دسته اول نیز عمل می‌کنند.
شکل ۳ – لایه پیامدها در نقشه استراتژی دانشگاه
ب) اهداف لایه ذینفعان
در لایه ذینفعان، اهدافی به تفکیک چهار دسته ذی‌نفع کلیدی به شرح زیر تعریف شده‌اند
دانشجویان و فارغ التحصیلان
- آموزش کیفی و به روز
- احساس مفید بودن برای جامعه
- زندگی دانشگاهی مناسب
- توسعه همه جانبه مهارتهای اجتماعی و حرفهای
- استمرار تماس و تعامل با دانش آموختگان
دستگاههای اجرایی و صنعت
- تربیت متخصصان و رهبران علمی و صنعتی کشور (عالم، ماهر، خلاق، با نشاط و دارای اخلاق حرفهای)
- حل مسائل توسعهای و تولیدی
- تولید و توسعه دانش و فناوری جدید و بکارگیری آنها در تأمین نیازهای اساسی کشور
جامعه علمی
- الگوسازی و افتخار آفرینی
- تولید و توسعه دانش و فناوری جدید
- تربیت متخصصین، محققین و مدرسین تراز اول (رهبران علمی جامعه)
نهادهای سیاستگذار و جامعه عمومی
- ارتقای تعهد ملی و فرهنگ ایرانی- اسلامی
- ایجاد فضا و بستر مناسب برای تحصیل و تحقیق بهترین جوانان کشور
- ارتقا دید فرهنگی و علمی جامعه
- حل مسائل اساسی کشور
- الگوسازی و افتخارآفرینی
- تلاش برای تحقق اسناد بالادستی در زمینه آموزش عالی و پژوهش (به ویژه سیاست‌های ابلاغی مقام معظم رهبری در حوزه علم و فناوری)
ج) اهداف لایه فرایندها
در لایه فرایندها، ابتدا زنجیره ارزش دانشگاه با اقتباس از مدل APQC ترسیم (شکل ۴) و سپس اهداف راهبردی به تفکیک هر یک از فرایندهای اصلی به شرح زیر تعریف شده‌اند:
برای توضیح مدل APQC لطفا به پیوست ۱ مراجعه فرمایید.
آموزش
- ارائه آموزش‌های روزآمد و بنیادین در سه حوزه علوم، مهندسی و مدیریت در تراز جهانی
- ارتقای شیوه‌های آموزش (شیوه‌های یاددهی و یادگیری)
- توسعه برنامه های فرارشته‌ای، چندرشته‌ای و میانرشته‌ای و توجه به مباحث توسعه پایدار (مانند آب، انرژی و محیط زیست) در برنامه‌ریزی درسی و ایجاد رشته‌های جدید
- افزایش مهارتهای شغلی و ارتقای سطح خلاقیت، نوآوری، کارآفرینی و اخلاق حرفهای دانشجویان
- توسعه آموزش‌های تخصصی برای مدیران و کارشناسان ارشد شرکت‌ها و سازمانها
- توسعه آموزش‌های مجازی
- برقراری ارتباط موثرتر میان پایان‌نامه‌های ارشد/دکتری و مسائل کشور
شکل ۴ – زنجیره ارزش (فرایندهای داخلی) دانشگاه با اقتباس از مدل APQC
پژوهش
- ارتقای سطح پژوهشهای بنیادی، کاربردی و توسعهای در تراز جهانی با تمرکز بر حل مسایل ملی
- توسعه طرحهای پژوهشی و ارتباط با صنعت در حوزه‌های منتخب
- توسعه پژوهشهای فرارشته‌ای، چندرشته‌ای و میانرشته‌ای
- ارتقای توان پژوهش و نوآوری دانشگاهیان (استادان، پژوهشگران و دانشجویان)
- برقراری ارتباط موثرتر میان پایان‌نامه‌های ارشد/دکتری و مسائل کشور
- ارتقای هم‌افزایی و کارآمدی پژوهشکده‌ها و انسجام آنها با دیگر نهادهای دانشگاه (به ویژه دانشکده‌ها)
- افزایش مشارکت اعضای هیئت علمی در پروژه‌های پژوهشی و ارتباط با صنعت (افزایش تعداد استادانی که پروژه پژوهشی و صنعتی دارند) به ویژه ارتقای مشارکت اعضای هیئت علمی رشته‌های مختلف در اجرای طرح‌هایی با ابعاد ملی و بین‌المللی
- ارتقای شیوه‌های پژوهش و مدیریت پژوهش در دانشگاه
- توسعه برنامه‌های پسا دکتری
توسعه فناوری و تجاری سازی
- توسعه کمی و کیفی شتاب دهنده‌ها، مراکز رشد و مراکز نوآوری در دانشگاه و یا در کنار دانشگاه
- افزایش تعداد شرکتهای دانش بنیان زایشی برآمده از تحقیقات در دانشگاه
- افزایش ثروت آفرینی از طریق تجاری سازی دستاوردهای پژوهشی
- ارتقای هم‌افزایی و کارآمدی پژوهشکده‌ها و انسجام آنها با دیگر نهادهای دانشگاه (به ویژه دانشکده‌ها)
- بهبود فرآیندها و ساز و کارهای ثبت اختراعات و حفاظت از مالکیت فکری
امور رفاهی و خدمات دانشجویی
- بهبود فضای آموزشی (با نشاط و برانگیزاننده)
- توسعه امکانات و بهبود خدمات رفاهی دانشجویان (اسکان، تغذیه و …)
- ارتقای سطح سلامت جسمی و روانی دانشجویان
- ارتقای امکانات ورزشی
امور فرهنگی
- افزایش سطح پایبندی دانشجویان به اصول مذهبی، فرهنگی و اخلاق حرفهای
- افزایش سطح تعلق و تعهد دانشجویان به کشور و دانشگاه صنعتی شریف
- ارتقای آگاهی دانشجویان نسبت به تاریخ و فرهنگ ملی
- ارتقای سطح مهارتهای اجتماعی دانشجویان و ترویج فرهنگ خلاقیت، نوآوری و انجام کار تیمی در میان دانشگاهیان (دانشجویان، استادان و کارکنان)
- افزایش انگیزه، نشاط و مسئولیت‌پذیری در میان دانشگاهیان
- ارتقای کیفیت ارتباط استاد با دانشجو
- ارتقای توجه به حقوق دانشجویان
- توسعه و ارتقای کیفیت فعالیت‌های فوق برنامه (انجمن‌های علمی و …)
ارتباط با فارغ التحصیلان، ذینفعان و جامعه
- ارتباط موثر و مستمر با فارغ التحصیلان
- ارتقای سطح تعامل با نهادهای حاکمیتی
- ارتقاء سطح تعامل با سازمانها و شرکتهای مهم
- ارتقای سطح تعامل با جامعه عمومی
- ارتقای سطح تعامل با جامعه علمی- حرفهای کشور
همکاری های منطقه ای و بین المللی
- افزایش کمی و کیفی دانشجویان خارجی در دانشگاه
- ارتقای سطح روابط با دانشگاه‌ها و مراکز علمی و پژوهشی شاخص در
- منطقه (کشورهای همسایه)
- کشورهای جهان اسلام
- کشورهای در حال توسعه
- و کشورهای پیشرفته جهان
- افزایش حجم پروژه‌های مشترک با دیگر دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی در جهان
- افزایش انتشار مقالات، کتب و گزارش‌های علمی و ثبت اختراعات و تولید دیگر محصولات علمی مشترک با استادان و محققان دیگر دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی در جهان
- افزایش تعداد دوره‌های آموزشی مشترک با دیگر دانشگاه‌های جهان
- افزایش تعداد و ارتقای کیفیت فرصت‌های مطالعاتی و سفرهای علمی استادان و محققان دانشگاه و نیز فرصت مطالعاتی محققان خارجی در دانشگاه
- افزایش تعداد و ارتقای کیفیت بازدیدها/سفرهای علمی دانشجویان، استادان و محققین برجسته بین‌المللی از/به دانشگاه صنعتی شریف
- افزایش تعداد و کیفیت دستاوردها و محصولات علمی مشترک با اساتید و محققان دیگر دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی در جهان
د) اهداف لایه زیرساخت‌ها
اهداف مربوط به فرایندهای پشتیبانی و توانمندسازها به شرح زیر در لایه زیرساخت‌ها تعریف شده‌اند:
سرمایه‌های انسانی
- ارتقای سطح دانش و مهارت کارکنان فنی و اداری
- ارتقای سطح دانش و مهارت مدیریتی مدیران دانشگاه
سرمایه‌های اطلاعاتی
- توسعه زیرساخت هایIT
- توسعه سیستم مدیریت یکپارچه اطلاعات در پیوند با فرایندهای دانشگاه
- توسعه مدیریت دانش
سرمایه‌های سازمانی
- توسعه و تقویت مدیریت مالی دانشگاه
- توسعه و تقویت نظام اداری دانشگاه
- اصلاح ساز و کارهای تصمیم‌گیری (بهبود نظام حاکمیتی دانشگاه) در جهت تفویض اختیار به واحدهای مختلف دانشگاه برای افزایش اثربخشی و کارایی و در جهت تقویت اقتدار مدیریتی دانشگاه
- بهبود نظام ارزیابی عملکرد اعضای هیئت علمی و کارکنان
- ارتقای فرایند جذب، ترفیع و تبدیل وضعیت و بازنشستگی اعضای هیئت علمی
- ارتقای فرایند جذب پژوهشگران
- بهبود فرایند جذب، بکارگیری و ارتقای شغلی و بازنشستگی کارکنان فنی (پژوهشگران و کارشناسان) و کارکنان اداری
- تقویت توان دانشگاه برای نظارت، بهبود و اصلاح مستمر فرایندها و ساز و کارهای اداره دانشگاه
- تقویت انسجام درونی بین واحدهای مختلف دانشگاه
امکانات کالبدی
- توسعه فضای فیزیکی در چهارچوب طرح جامع دانشگاه
- توسعه و بهبود امکانات آموزشی، کارگاهی، آزمایشگاهی و پژوهشی
- بهبود فرایندها و مکانیزم‌های نگهداری و تعمیرات تاسیسات و ساختمان‌ها
- بهینه‌سازی مصرف انرژی، حفاظت از محیط زیست و ارتقای سطح ایمنی در طراحی، ساخت و نگهداری ساختمان‌ها و تاسیسات
- توسعه زیرساخت‌های مورد نیاز (به غیر از IT و پهنای باند)
- افزایش نرخ بهره‌برداری از داراییها
- مدیریت بهینه منابع مالی و سرمایه‌ها
- توسعه امکانات رفاهی (رستوران، باشگاه و …)
- زیباسازی محوطه دانشگاه (نورپردازی، مکانهای عاری از خودرو، تناسب رنگها، فضای سبز و …)
همانطور که ملاحظه میشود، تعداد اهداف در نقشه استراتژی به حدی است که پرداختن همزمان به همه آنها امکان‌پذیر نیست. لذا لازم است تا از میان آنها، اهدافی که دارای اولویت بالاتری هستند، انتخاب و به اجرا گذاشته شوند. برای این منظور از ماتریس “اثربخشی-امکان‌پذیری” استفاده شد. بدین ترتیب، اهدافی در اولویت قرار گرفتند که از هر دو منظر اثربخشی و امکان‌پذیری در موقعیت بالایی باشند.
مضامین راهبردی
اهداف راهبردی مندرج در نقشه استراتژی دانشگاه، در پنج گروه “سرآمدی در آموزش و تامین سرمایه انسانی جامعه”، “سرآمدی در علم و فناوری”، “سرآمدی در اثربخشی اجتماعی”، “ترویج اخلاق آکادمیک و فرهنگ ایرانی-اسلامی” و “ارتقای توان مالی دانشگاه” دسته‌بندی شدند که از آنها با عنوان “تم یا مضمون راهبردی”یاد میشود.
مضامین راهبردی که از لایه پیامدها استخراج شده‌اند، بستر لازم برای برقراری ارتباط موثرتر و کارآمدتر با لایه‌های زیرین سازمان، ایجاد هم‌راستایی میان بخش‌های مختلف و نیز پیگیری اثربخشتر پیشرفت امور را فراهم می‌کنند. یادآوری این نکته ضروری است که مضامین راهبردی به پنج مورد بالا محدود نمی‌شوند؛ بلکه این پنج محور، مضمون‌هایی هستند که تاکنون مورد کاوش قرار گرفته‌اند و برای آنها در لایه‌های مختلف نقشه استراتژی دانشگاه، اهداف راهبردی پیش‌بینی شده‌است. مضامین دیگری از جمله “بین‌المللی شدن دانشگاه” شناسایی شده‌اند که باید در آینده مورد کنکاش دقیق‌تر قرار گیرند و برای آنها اهداف راهبردی و برنامه‌های عملیاتی طرح‌ریزی شود.
شکل ۵ – مضامین راهبردی در نقشه استراتژی دانشگاه
برنامه‌های عملیاتی
پس از تعیین اولویت اهداف، لازم است متولی/متولیان هر یک از اهداف مشخص و از آنها خواسته شود تا برنامه عملیاتی خود را برای تحقق هدف مورد نظر تهیه و ارائه کنند. منظور از متولی/متولیان، بخش‌های اجرایی و واحدهای عملیاتی در دانشگاه هستند که وظیفه سیاست‌گذاری، برنامه‌ریزی و اجرای برنامه‌ها در یک حوزه مشخص را بر عهده دارند.
جدول ۲ اهداف راهبردی دانشگاه را به همراه متولیان آنها نشان میدهد.
اهداف مندرج در جدول ۲ توسط ریاست دانشگاه به متولیان آنها ابلاغ شده و از ایشان خواسته شده است که در یک بازه زمانی معین برنامه‌های عملیاتی خود را تهیه و به شورای برنامه‌ریزی راهبردی دانشگاه ارائه کنند. تهیه برنامه‌های عملیاتی برای اهداف دارای اولویت توسط بخش‌های مختلف دانشگاه آغاز شده است. مرکز برنامه‌ریزی راهبردی و توسعه منابع دانشگاه بر اساس اعلام آمادگی قبلی، به ایشان در تهیه برنامه‌های عملیاتی کمک میکند.
اقدامات آتی برای پیاده‌سازی نقشه استراتژی
موارد زیر در دستور کار شورای برنامه‌ریزی راهبردی قرار دارد:
- پرداختن به سایر مضامین راهبردی (از جمله بین‌المللی شدن دانشگاه)؛
- تکمیل برنامه‌های عملیاتی با کمک معاونت‌ها و مدیریتهای دانشگاه؛
- تسرّی برنامه‌های عملیاتی به سطح دانشکده‌ها و پژوهشکده‌ها؛
- حمایت از تاسیس و استقرار “مرکز برنامه‌ریزی راهبردی و توسعه منابع” در دانشگاه که وظایف زیر را به عهده دارد:
- برنامه‌ریزی
- کنترل و پایش
- ارزیابی عملکرد
- تامین و توسعه منابع
- مدیریت یکپارچه اطلاعات
- مدیریت تحول سازمانی
- طراحی مکانیزم‌ها، فرآیندها و رویه‌های سازمانی در زمینه برنامه‌ریزی و ارزیابی عملکرد دانشگاه در سطح راهبردی. از ترکیب ابزار نقشه استراتژی با کارت امتیازی متوازن می‌توان برای اندازه‌گیری میزان تحقق اهداف و نیز ارزیابی عملکرد واحدهای مختلف (شامل معاونت‌ها، دانشکده‌ها، نهادهای وابسته به دانشگاه و …) استفاده کرد؛
- تشکیل کارگروه‌ها و کمیته‌های هماهنگی بر محور موضوعات (مضامین) راهبردی؛
- آغاز اجرای بعضی از برنامه‌های عملیاتی که نتایج زودهنگامی را برای دانشگاه در پی داشته باشند؛
- فراهم کردن زیرساخت‌های لازم برای پیاده‌سازی نقشه استراتژی و بازنگری دوره‌ای برنامه راهبردی دانشگاه شامل:
- زیرساخت‌های اطلاعاتی
- ساختار سازمانی مناسب
- مهارتهای انسانی مورد نیاز
- نظام حاکمیتی دانشگاه