برنامه‌ریزی راهبردی: ضرورت‌ها و اقدامات مورد نیاز
برنامه‌ریزی به معنی اخذ تصمیماتی در زمان حال برای دستیابی به اهدافی در زمان آینده و تعیین مراحل اجرایی و ساز و کارهای لازم برای حصول نتایج است. سازمان ها به دلایل زیر به برنامه ریزی نیاز دارند:
- اطمینان از دستیابی به اهداف در زمان مشخص و فراهم کردن زمینه پایش و ارزیابی عملکرد سازمان و افراد.
- هماهنگی میان اقدامات در طول زمان: گاهی تحقق یک هدف نیازمند اقداماتی است که به یکدیگر وابسته‌اند و بر اساس روابط پیش نیازی در برهه‌های زمانی مختلف انجام می‌شوند. هماهنگی میان این اقدامات در طول زمان برای دستیابی به هدف مورد نظر، ضروری است.
- هماهنگی میان اقدامات در عرض سازمان: معمولاً برای تحقق یک هدف، بخش‌های مختلفی از سازمان مشارکت دارند و هر یک اقدامات خاصی را انجام می‌دهند. هماهنگی میان این بخش‌ها از اهمیت بالایی برای دستیابی به هدف از پیش تعیین شده برخوردار است.
برنامه راهبردی، برنامه‌ای است که جهتگیری کلی سازمان و راه‌های تحقق آن را مشخص می‌کند. هدف برنامه‌ریزی راهبردی بهبود مستمر نیست، بلکه ایجاد تغییراتی اساسی در جهت گیری‌ها، فعالیت‌ها و نوع سازماندهی است. برنامه‌ریزی راهبردی مبتنی بر دو تحلیل محیط درون و محیط بیرون صورت میگیرد و سرنوشت و بقای سازمان به آن وابسته است.
سازمانها معمولاً هنگامی که با چالش‌های جدی (شامل تغییراتی محیطی یا معضلات درونی) روبرو می‌شوند، نیاز به تدوین یا بازنگری در برنامه راهبردی دارند.
- ضرورت برنامه ریزی راهبردی در دانشگاه
دانشگاه صنعتی شریف همچون دیگر دانشگاه‌های کشور با چالش‌های اساسی روبرو است و در شرایط محیطی چالش برانگیزی نیز قرار دارد. مقابله با چالش‌های حال و آینده نیازمند تدوین یک برنامه راهبردی جدید است. به علاوه، حل مسائل (چالش‌های) اساسی دانشگاه نیازمند تلاش جمعی و هماهنگ تمام بخش‌ها و زیرمجموعه های دانشگاه صنعتی شریف است. به همین دلیل، افراد و بخش‌های مختلف باید در مورد این چالشها و راهکارهای مقابله با آنها اتفاق نظر داشته باشند.
درعین حال، در صورت پرداختن به چالش های موجود بدون ترسیم یک جهتگیری کلی، بیم آن می‌رود که دانشگاه دچار روزمرگی شده و از ماموریت‌های اصلی یا رسیدن به اهداف بلند خود باز ماند. به علاوه، با در نظر گرفتن تصویر مطلوب آینده، ممکن است وزن و اولویت چالش‌های موجود نیز تغییر کند. به عبارت دیگر، ممکن است برخی از چالش‌های دانشگاه که امروز اساسی و فوری جلوه می‌کنند، در مسیر آینده دانشگاه از اهمیت کمتری برخوردار باشند و بالعکس. به همین دلیل، در کنار شناسایی و چاره اندیشی برای چالش‌های اساسی دانشگاه، باید به تبیین جهتگیری کلان دانشگاه و ترسیم تصویر مطلوب آینده آن نیز بپردازیم.
- اقدامات مورد نیاز برای طراحی و پیادهسازی برنامه راهبردی
تحقق برنامه راهبردی، نیازمند تعیین اهداف جزییتر، تدوین برنامه‌های عملیاتی و تخصیص منابع و بودجه ریزی است. بطور کلی برنامه‌ریزی راهبردی نیازمند انجام فعالیت‌های زیر است:تهیه فهرستی از چالش‌های اساسی و ترسیم تصویری از جهت‌گیری‌های کلان و راهبردی دانشگاه؛
۱- تعیین اهداف راهبردی دانشگاه و شاخص‌های اندازه‌گیری؛
۲- تنظیم برنامه‌های عملیاتی برای تحقق اهداف راهبردی و مرتفع کردن چالش‌های اساسی دانشگاه؛
۳- تعیین متولیان و مسئولان هر بخش از برنامه‌های عملیاتی؛
۴- برآورد بودجه مورد نیاز برای اجرایی کردن برنامه‌های عملیاتی و تخصیص منابع به برنامه‌ها.
علاوه بر موارد بالا، پیاده سازی برنامه‌ها در عمل نیازمند وجود نظام‌های مدیریتی است که باید در دانشگاه ایجاد یا تقویت شوند. برخی از مهم‌ترین این نظام‌ها عبارتند از:
۱- نظام مدیریت جامع و یکپارچه اطلاعات؛
۲- نظام پایش و ارزیابی عملکرد افراد، تیمها، بخش‌ها و کل سازمان در راستای تحقق اهداف راهبردی؛
۳-نظام بازخورد و اصلاح برنامه راهبردی؛
۴-نظام مدیریت مالی و بودجه ریزی دانشگاه؛
۵- نظام حاکمیتی دانشگاه که شامل نقش و وزن معاونت ها، دانشکده‌ها، پژوهشکده‌ها در تصمیم‌سازی، تصمیم‌گیری و کنترل و نیز میزان پاسخگویی هر یک در قبال برنامه‌ها و نتایج است.
فرآیند تدوین برنامه راهبردی
به منظور تبیین جهتگیری کلان و تدوین اهداف راهبردی و برنامه‌های عملیاتی دانشگاه ، از فرایند زیر بهره گرفته شده است (شکل ۱). شرح مختصری از گام‌های این فرایند در پیوست ۱(گام‌های هفت‌گانه فرآیند برنامه راهبردی دانشگاه) آمده است.
شکل ۱: فرایند تدوین و اجرای برنامه راهبردی در دانشگاه صنعتی شریف
تبیین ماموریت (فلسفه وجودی) دانشگاه
ماموریت یا فلسفه وجودی، علت پیدایش یا ادامه حیات سازمان را بیان می‌کند و به همین دلیل اصلی‌ترین رکن برنامه راهبردی به شمار می‌رود. مطابق با گام‌هایی که در پیوست ۱ (گام‌های هفت‌گانه فرآیند برنامه راهبردی دانشگاه) تشریح شده‌اند، بیانیه ماموریت دانشگاه صنعتی شریف بر اساس بررسی اسناد بالادستی (شامل نقشه جامع علمی کشور، سیاست‌های علم و فناوری ابلاغیه مقام معظم رهبری، سیاست‌های کلی نظام برای رشد و توسعه علمی و سند دانشگاه اسلامی) بررسی خواست‌ها، الزامات و نیازهای ذینفعان و مصاحبه با افراد کلیدی و پیشکسوتان دانشگاه تهیه و طی جلسات متعدد شورای برنامه ریزی راهبردی و نیز شورای دانشگاه مورد بررسی و اصلاح و تصویب قرار گرفته است. بیانیه مصوب به شرح زیر است.
«بیانیه ماموریت دانشگاه صنعتی شریف»
گسترش مرزهای دانش و مشارکت موثر در توسعه سرمایه انسانی و توسعه پایدار جامعه از طریق آموزش و تربیت نسل آینده پژوهشگران، متخصصان و رهبران صنعتی و اقتصادی کشور و نیز توسعه و بکارگیری علوم، دانش ها و فناوری های نوین با اولویت تامین نیازهای اساسی کشور
در بیانیه ماموریت دانشگاه، چند واژه کلیدی وجود دارد که لازم است با دقت بیشتری تبیین شوند:
الف) گسترش مرزهای دانش
منظور توسعه روزآمد حوزه‌های علوم، مهندسی و مدیریت برای بهره‌مندی کشور و ﺟﺎﻣﻌﻪ بشری است که از طریق هم‌افزایی آﻣﻮزش و ﭘﮋوﻫﺶ صورت میگیرد.
ب) مشارکت موثر
به معنی همکاری با دیگر نهادهای ملی، منطقهای و بین‌المللی در توسعه سرمایه انسانی و توسعه پایدار جامعه است.
ج) توسعه پایدار
منظور توسعه همه‌جانبه اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی با حفاظت از محیط زیست و حقوق نسل‌های آینده کشور و جامعه بشری است.
د) توسعه سرمایه انسانی (نسل آینده پژوهشگران، متخصصان و رهبران صنعتی و اقتصادی)
شامل کشف و جذب استعدادهای برتر، ارایه آموزش‌های روز آمد و بنیادین در زمینه‌های علوم، مهندسی و مدیریت به آنها، با هدف تربیت جوانان خلاق و نوآور، سالم و با نشاط، کارآفرین، پویا و جامع‌نگر، دارای روحیه خود‌باوری، توان راهبری، تعهد ملی و اخلاق حرفهای و اسلامی است.
ه) توسعه و بکارگیری علوم، دانشها و فناوریهای نوین در تامین نیازهای اساسی کشور
به معنی انجام پژوهش‌های بنیادی،کاربردی و توسعه‌ای در تراز جهانی و با تمرکز بر حل مسایل ملی، از طریق آموزش و پژوهش به ویژه در حوزه‌های میان رشته‌ای، چندرشته‌ای و فرارشته‌ای، و توسعه همکاری‌های علمی منطقهای و بین‌المللی است.
و) فناوریهای نوین
منظور آن دسته از فناوری‌ای جدید و نوظهوری است که با نیازهای واقعی جامعه انطباق داشته و برای جامعه و محیط زیست پیامدهای مخرب نداشته باشند.
تبیین ارزش‌های محوری دانشگاه
ارزش‌های محوری/بنیادی اصول پایه‌ای حاکم بر تمام فعالیت‌های یک سازمان هستند که مبنای اخذ تصمیمات مهم و نیز انجام اقدامات لازم برای تحقق این تصمیمات، قرار می‌گیرند. این اصول که ریشه در باورهای عمیق دارند، همچون خطوط راهنما در یک سازمان عمل می‌کنند. بنابراین، تصمیمات یا اقدامات راهبردی نباید در تضاد یا تناقض با ارزش‌های محوری قرار گیرند. به عنوان مثال، در شرایطی که اعتبار علمی دانشگاه یک ارزش بنیادی محسوب میشود، در مسیر حرکت به سوی آینده مطلوب، لازم است از انجام هرگونه اقدامی که به شهرت و اعتبار علمی دانشگاه آسیب می‌رساند، پرهیز شود.
برای ارزش‌های محوری از واژه “تبیین” استفاده شده است؛ زیرا این ارزش‌ها ریشه در گذشته سازمان دارند و به یکباره خلق نمی‌شوند. ارزش‌های محوری دانشگاه صنعتی شریف بخشی از نظام ارزشی دانشگاه است که اعضای خانواده شریف نسبت به آن باور عمیق دارند و نماد فرهنگ سازمانی دانشگاه محسوب میشود.
برای تبیین ارزش‌های محوری، ابتدا چندین مصاحبه با افراد کلیدی و پیشکسوت دانشگاه انجام شد و سپس طی جلسات متعدد شورای برنامه‌ریزی راهبردی نتایج مصاحبه‌ها مورد بررسی و اصلاح قرار گرفت و نهایتا در تاریخ ۱۳۹۵/۶/۵ به شرح زیر به تصویب شورای دانشگاه رسید.
«ارزش‌های محوری»
ما در دانشگاه صنعتی شریف، عمیقا به ارزش های محوری زیر باور داریم و پایبندیم:
۱- اعتبار و کیفیت علمی
۲- اثر بخشی اجتماعی
۳- خرد جمعی
۴- نظم و انظباط
۵- همبستگی درون سازمانی
تعریف کلید واژه‌های بالا به شرح زیر است:
الف) اعتبار و کیفیت علمی
به معنی حفظ و ارتقای کیفیت، اعتبار علمی و شهرت دانشگاه در سطح ملی و بین‌المللی است. شهرت، تصویری کلی از کیفیت و اعتبار علمی دانشگاه است که در داخل و خارج از کشور وجود دارد.
ب) اثربخشی اجتماعی
به معنای اهتمام به مفید بودن برای جامعه (کشور و جهان) از طریق ارائه آموزش‌های کیفی در تراز جهانی و انجام پژوهش‌های اصیل و کارآمد در جهت پیشبرد علم، رفاه اجتماعی و ارتقاء شرایط زندگی جامعه انسانی (در چهارچوب ماموریت دانشگاه) است.
ج) خرد جمعی
یعنی احترام به خِرَد جمعی و استفاده از آن در تصمیم‌سازی و برنامه‌ریزی در دانشگاه (از طریق شوراها، ساز و کارهای خود ارزیابی و نظر سنجی و …).
د) نظم و انضباط
یعنی حفظ و ارتقای نظم و انضباط در کلیه فعالیت‌ها (به ویژه در فعالیت‌های آموزشی و پژوهشی).
ه) همبستگی درون سازمانی
یعنی حفظ و تقویت روحیه همکاری، مشارکت، همبستگی و تعهد در تمامی اعضای خانواده دانشگاه (استادان، دانشجویان، کارکنان و مدیران).
و) اخلاق مداری
یعنی رعایت اصول اخلاق آکادمیک و حرفهای (از جمله مسئولیت‌پذیری، پاسخگو بودن در برابر جامعه و ذینفعان، پایبندی به تعهدات، رعایت حقوق معنوی، پرهیز از رفتارهای تبعیض‌آمیز، قانون‌مداری)؛ و ارزش‌های اخلاق اسلامی (به ویژه خردورزی، احترام به کرامت انسانی، احترام به علم و عالِم، عدالت‌محوری، صداقت و امانت‌داری، ادب و حسن خلق).
ی) آزاد اندیشی و پرسشگری
یعنی فراهم کردن فضای آرامش بخش، بانشاط و امن برای آزاد اندیشی، پرسشگری و تبادل آرا برای دانشجویان، کارکنان و استادان.
ترسیم چشم انداز (تصویر مطلوب آینده) دانشگاه
در چهارچوب خطوط راهنما (بر مبنای ماموریت و ارزش‌های محوری)، چشم‌اندازهای مختلف و مسیرهای متفاوتی برای تعالی سازمان وجود دارند. انتخاب چشم‌انداز (تصویر مطلوب آینده) می‌باید بر اساس ویژگی‌های خاص سازمان (شامل قوت‌ها و ضعف‌ها و شایستگی‌های محوری) و نیز شرایط حاکم بر محیط سازمان (شامل فرصت‌ها و تهدیدهای محیطی) صورت‌گیرد. به همین دلیل چشم‌انداز هر سازمانی منحصربفرد و غیر قابل تقلید است.
برای ترسیم چشم‌انداز، ابتدا فهرستی از فرصت‌ها، تهدیدها، نقاط قوت و نقاط ضعف دانشگاه تهیه شد و در شورای برنامه‌ریزی راهبردی طی جلسات متعدد مورد بررسی قرار گرفت. در گام بعد، بر اساس فرآیند نظرسنجی از تعدادی از اعضای هیئت علمی دانشگاه (که شناخت خوبی نسبت به دانشگاه و محیط آن داشتند)، فهرست یاد شده اصلاح و نهایی شد.
قوت‌ها:۱- نشان و اعتبار (برند) دانشگاه ۲- توانمندی علمی و فنی استادان ۳- توانمندی ذهنی و استعداد دانشجویان ۴- انظباط حرفهای و آموزشی در دانشگاه ۵- ارتباط دانشگاه با صنعت ۶- تجربه و توانمندی پژوهشی دانشگاه ۷- شبکه فارغ التحصیلان ۸- موقعیت بین‌الملی دانشگاه | فرصت‌ها:۱- حرکت کشور در مسیر رشد و پیشرفت ۲- توجه کشور به فناوریهای پیشرفته ۳- ضرورت ایجاد فرصت‌های شغلی برای نسل جوان ۴- حمایت از شرکت‌های دانش بنیان ۵- زمینه مساعد برای ارتقا روابط علمی بین‌المللی ۶- وجود اعتماد ملی و بین‌المللی به دانشگاه شریف |
ضعف‌ها:۱- محدودیت فضای فیزیکی ۲- ضعف امکانات کالبدی دانشگاه ۳- کمبود نیروی انسانی در سطح مدیران میانی ۴- کمبود منابع مالی | تهدیدها:۱- کاهش تعداد متقاضیان آموزش عالی(به ویژه در رشته های فنی‌مهندسی) ۲- مهاجرت نسل جوان و نخبگان ۳- محدودیت منابع مالی دولت برای کمک به دانشگاه‌ها |
یک کارگروه (زیرمجموعه‌ای از شورای برنامه‌ریزی راهبردی) از تلاقی فرصت‌ها و تهدیدها از یک طرف و نقاط قوت و ضعف از طرف دیگر، ویرایش اولیه‌ای از چشم‌انداز دانشگاه را به شورای برنامه‌ریزی راهبردی پیشنهاد کرد. این چشم انداز سپس طی جلسات متعددی مورد بحث قرار گرفت و نهایتا در تاریخ ۱۳۹۵/۵/۶ به شورای دانشگاه ارائه و با اصلاحاتی به شرح زیر به تصویب رسید.
«چشم انداز (تصویر مطلوب آینده) دانشگاه صنعتی شریف»
دانشگاه صنعتی شریف در سال ۱۴۰۵ (افق ۱۰ ساله)، دانشگاهی تخصصی است پیشگام،الگو ساز و مرجع، که از بالاترین اعتبار علمی در کشور برخوردار است و در سطح بین المللی نیز دانشگاهی شاخص شناخته می شود.
این دانشگاه با جذب و شکوفا کردن استعداد بهترین دانشجویان و استادان، در حل مسائل اساسی کشور، توسعه سرمایه انسانی و توسعه پایدار جامعه، نقش برجسته ای ایفا می کند. به نحوی که فعالیت های آن موجب ارتقای موقعیت علمی و افتخار کشور در سطح منطقه و سطح بین المللی است
این دانشگاه همچنین بطور نسبی از خود گردانی مالی و استقلال عملیاتی برخوردار خواهد بود.
در عبارات بالا، چند واژه کلیدی وجود دارد که نیاز به تشریح دارند:
الف) دانشگاه پیشگام، الگو ساز و مرجع
منظور سرآمدی در میان دانشگاه‌های کشور در سه حوزه زیر است:
سرآمدی در آموزش، از طریق:
- ارایه برنامه های آموزشی و درسی روزآمد؛
- کارگیری رویکردهای نوین (ازقبیل رویکرد فرآیندی به جای رویکرد رشته محور) در آموزش؛
- ایجاد رشته‌های جدید تخصصی و دوره‌های میان رشته‌ای و فرا رشته‌ای مورد نیاز کشور؛
- رتقای کیفیت دوره‌های آموزشی؛
- ارتقای اثر بخشی دوره‌های آموزشی (به ویژه دوره‌های کارشناسی).
سرآمدی در پژوهش و توسعه فناوری، از طریق:
- کسب بالاترین درآمد اختصاصی از محل قراردادهای ارتباط با صنعت در میان دانشگاه‌های کشور؛
- پیشتازی در ایجاد و توسعه مراکز پژوهشی و توسعه فناوری مورد نیاز کشور، با تمرکز بر پژوهش‌های بین‌رشته‌ای و چندرشته‌ای؛
- کسب رتبه برتر کشور و منطقه در چاپ مقالات کیفی با ارجاع بالا در مجله‌های معتبر جهانی؛
- کسب رتبه اول دانشگاه‌های کشور و منطقه در تعداد (سرانه) ثبت اختراع.
سرآمدی در اثر بخشی اجتماعی، از طریق:
- ترویج علم در جامعه؛
- توسعه دوره‌های تخصصی و مهارت‌آموزی (بدون اعطای مدرک رسمی) برای صنعت و اقشار مختلف اجتماعی در جهت اصلاح هرم دانشی و تخصصی جامعه؛
- کسب رتبه اول در تاسیس شرکت‌های دانش بنیان زایشی برآمده از تحقیقات دانشگاهی در میان دانشگاه‌های کشور؛
- ارایه مفیدترین راه حلهای علمی و مهندسی در رفع مسائل و معضلات اساسی کشور؛
- هدفمند کردن پایان نامه‌های کارشناسی ارشد و رساله‌های دکتری همراستا با ماموریت دانشگاه؛
- حضور موثر و مفید دانش آموختگان دانشگاه، با اخلاق حرفهای، در عرصه‌های مختلف اجتماعی و تصمیم‌گیری؛
- نقش آفرینی موثر در تصمیم‌سازی و سیاست‌گذاری کلان کشور در حوزه ماموریت دانشگاه.
ب) دانشگاه شاخص در سطح بین المللی
یعنی :
- قرار گرفتن در زمره دانشگاه‌های برتر منطقه و قاره آسیا؛
- بیشترین تعداد دوره‌های مشترک با دانشگاه‌ها و مراکز معتبر بین‌المللی در میان دانشگاه‌های ایران؛
- بیشترین تعداد طرح‌های پژوهشی مشترک با دیگر دانشگاه‌ها و مراکز معتبر دانشگاهی و صنعتی بین‌المللی در میان دانشگاه‌های ایران.
ج) خودگردانی مالی نسبی
منظور برخوردار از منابع درآمدی اختصاصی و کمک‌های مردمی (علاوه بر اعتبارات جاری و عمرانی دولتی)، حداقل به میزان منابع مالی دانشگاه‌های همتای خود در منطقه است.
د) استقلال عملیاتی نسبی
به معنی برخورداری از استقلال تصمیم‌گیری در مورد جذب دانشجو و استاد، توسعه برنامه‌های آموزشی و درسی (رشته‌ها و گرایش‌ها) و مدیریت منابع مالی در چهارچوب قوانین و مقررات کشور است.